Матыў «Міфалагічны цэнтр, у якім знаходзіцца лекар» добра вядомы ў фальклоры ўсіх усходніх славян і «належыць да ліку найбольш частотных матываў усходне-славянскіх замоў… Пераносам дзеяння ў сакральную прастору… забяспечваецца магчымасць вырашэння крытычнай сітуацыі, якая з’явілася прычынай звароту да замовы» [1, 157].
Гэты матыў (МЦ) прысутнічае ў 107 з 336 тэкстаў (маюцца на ўвазе сучасныя запісы тэкстаў) замоў ад сурокаў (32,24 %), запісаных ва ўсіх раёнах Гомельшчыны, акрамя Нараўлянскага і Жыткавіцкага (гл. мал. 1). Ул. Кляус вылучыў зямлю, мора, востраў і неба «ў якасці першасных, асноўных локусаў… на якіх знаходзяцца ўсе астатнія…» [2, 88]. У 70 тэкстах нашай калекцыі такім цэнтрам з’яўляецца мора (гл. мал. 2), у 21 — поле, у 14 — горы, у 5 — МЦ знаходзіцца за варотамі, у 2 — двор. Запісана па аднаму тэксту, дзе МЦ з’яўляюцца рака і «царскія варата» (Хойніцкі раён), «арадскі калодзец» (Рагачоўскі), «васточная старана» і «на дуі, на буі» (Чачэрскі), «балота» і «мяжа» (Гомельскі), «божы храм», «лукамор’е» і «лес» (Веткаўскі), «Кіеў» (Добрушскі). Адзначым, што на кожным з МЦ у большасці выпадкаў прысутнічаюць і «другасныя локусы» (азначэнне Ул. Кляуса. Гл. 2, 88): камень, дуб, «цэркаў-сабор», востраў Буян, калода, «прэстол», груша, яблыня, каморы, явар, дрэва, вяз, іва, каліна, маліна, жорны, тын, кузня, качка, гай, садочак, сасна, вярба.
міфалогія, цэнтрМал. 1. Матыў «Міфалагічны цэнтр…» па раёнах Гомельшчыны
Мора — гэта той МЦ, за якім пачынаецца іншасвет, свет мёртвых (локус, які з’яўляецца мяжой паміж светам жывых і светам мёртвых).
мораМал. 2. Міфалагічны цэнтр
«У народных павер’ях і фальклорных тэкстах той свет апісваецца як аддаленая прастора, якая знаходзіцца… за марамі…» [3]. У Бібліі сказана, што Гасподзь «черту провел над поверхностью воды, до граннц света со тьмою» [Кніга Иова 26 10].
У аснову некаторых замоў, у якіх МЦ з’яўляецца мора, пакладзены біблейскія сюжэты. Так, у в. Шарсцін Веткаўскага раёна запісаны тэкст, у якім «із сіняга мора едзе Іісус Хрыстос…» [4, 25] (параўн.: «В четвертую же стражу ночи пошел к ним Иисус, идя по морю…» [Евангелие от Матфея 14 25—26]). У замове, запісанай у в. Затон Жлобінскага раёна, «на сінім моры віхрава матка гуляла. Парадзіла на той бок сіняга мора дванаццаць сыноў. Пасылала на еты бок сіняга мора, штоб яны пілі, гулялі і там раба божага (…) падбівалі…». Дванаццаць віхроў шкодзілі чалавеку да тых пор, пакуль «я (замаўляючы — С. В.) прыступіла і з словам, Бог з помаччу. Прымі мой ціхі дух» [5, 298, № 1008] (параўн.: «И поднялась великая буря… И, встав, Он запретил ветру и сказал морю: умолкни, перестань. И ветер утих, и сделалась великая тишина» [Евангелие от Марка 4 37-39]).
У замовах, якія пашчасціла зафіксаваць у Калінкавіцкім, Гомельскім, Мазырскім раёнах, на сінім моры знаходзяцца «тры дзявіцы», «бабка», «пані» (у Хойніцкім раёне— тры пані на сінім моры ў каморах [6, №451]). У замове, запісанай у Светлагорскім раёне, замаўляючы на сінім моры «кажухі знімае, злога духа пабівае і выганяе» з розных частак цела [5, 264, № 887].
У некаторых тэкстах замоў на моры стаяць кузня (Буда-Кашалёўскі раён, Дз. Н. I., 1923 г. н.), жорны (Акцябрскі раён) [5, 293, № 988], калода, на якой знаходзіцца каліна (маліна) (Лельчыцкі раён). Апошнія з тэкстаў падубаваны па прынцыпу магічнага падабенства: як ападаюць ягады, так прападаюць і сурокі [5, 293, № 986; 1, 158, №246].
За новыя вароты, за крутыя горы выходзіць замаўляючы, каб паглядзець на сіняе мора, па якому «плыве карабль, у тым караблі маці Прачыстая» (в. Клімаўка Гомельскага раёна). «Карабель з’яўляецца прасторай пераходу: ён не належыць ні да зямной, ні да воднай стыхіі, само знаходжанне на караблі можа разглядацца як становішча паміж жыццём і смерцю». У той жа час — гэта сімвал «паспяховага дасягнення мэты» [7, 182]. Такім чынам, у самім тэксце замовы закладзены аптымістычны пачатак, гучыць матыў спадзявання на пазбаўленне ад хваробы. У гэтым працэсе ўдзельнічае і Маці Прачыстая, якая «із-пад камня ваду брала, мне дапамогу давала» [6, 483]. «У многіх месцах лічылася, што з-пад гэтага цудоўнага каменя цякуць крыніцы жывой вады» [8, 21].
У Евангеллі ад Матфея 17 1-2 апісана ператварэнне («преображение») Іісуса Хрыста на гары. куды ён прыйшоў разам з Пятром, Іакавам і Іаанам: «…взял Иисус Петра, Иакова и Иоанна… и возвел на гору высокую одних. И преобразился пред ними: и просияло лице Его, как солнце, одежды сделались белыми, как свет». У замове «ішоў сам Гасподзь з Ісусам, з апосталамі на Сіянскую гару, на ярданскую ваду. Там Ісуса абмывалі, у гасподнюю рызу адзевалі…» (Буда-Кашалёўскі раён) [6, №491].
Варта адзначыць, што «горы — гэта найлепшыя месцы для выканання культа» [7, 73], невыпадкова ў замове замаўляючы выходзіць на «Сіянскую гару», дзе сустракаецца з «прыстрэкам» і адсылае яго з чалавека. У якасці сведкі і памочніка выбіраецца сонца — «у хрысціянстве — сімвал Бога і слова Божага…» [7, 403]. У каментарыі да замовы інфарматар удакладніла, што маліцца трэба «перад сонцам, штоб яно не зайшло» (Рэчыцкі раён) [9, 25].
«Гара звязваецца з сусветнай воссю, дрэвам жыцця» [7, 73], на вяршыні сусветнага дрэва змяшчаюцца птушкі, якія з’яўляюцца «архетыпічным вобразам духа, душы… і выступаюць у якасці сімвала боскай сутнасці…» [7, 340-341]. «Птах» у замове прыляцеў з гор на вароты хворага і пачаў «урокі сабіраці», а пасля паляцеў на сіне мора, дзе «ляжыць белы камень. Як таго камня не пасекці, не парубаць, так у раба божага (імя) уроку не бываць» (Светлагорскі раён) [5, 290, № 977].
Свяшчэнныя (культавыя) месцы, як і сакральныя комплексы, ва ўтварэнні якіх удзельнічаюць прыродныя або хрысціянскія аб’екты, могуць знаходзіцца і ў прыдарожнай прасторы [10, 264]. Як лічыць Т. Шчапанская, дарога можа абазначацца як чыстае поле, «нешта без адзнак, правал паміж пачаткам і завяршэннем шляху» [10, 33]. У чыстым полі дзейнічаюць міфалагічныя персанажы: «дзеўка-дзівіца» лечыць урокі (Мазырскі раён), тры браты разганяюць «буйны ветры», якія асэнсоўваецца і як «пудвей», і як «нячысты нячысцік» — хвароба, якая магла «падкаціцца» да чалавека ў дарозе. Ёй прапаноўваецца заставацца гуляць у чыстым полі (Лельчыцкі раён) [5, 298, № 1006]. У адным з тэкстаў сярод дзеючых персанажаў сустракаецца і хрысціянскі вобраз Багародзіцы: «У чистом поле пры шырокой дароге стаиць прэстол, за тым прэстолом три дзевицы сидяць, адна Лёнушка, другая Матрёнушка, трецья Прэсвятая Богородица» (Калінкавіцкі раён) [1, 152, №238]. Тры «дзявіцы», адна з якіх «прадзе, другая тчэ, а трэцяя Сусу Христу сорочку шыла, на Суса Христа накладала, из раба Божа(г)о… пудзиву зганяла» (Лельчыцкі раён) [1, 166, № 261], робяць гэта ў садочку, што знаходзіцца ў чыстым полі. Тры дзявіцы ў чыстым полі ў трох каморах, «на трох кравацях не шыюць, не прадуць, пяскі перасыпаюць, воды пераліваюць, злёкі, урокі, нязбытнікі ўгавараюць…» (Жлобінскі раён) [5, 267, № 902].
У чыстым полі за новымі варотамі знаходзіцца зялёны гай. Калі меркаваць, што размова ідзе пра бярозавы гай, то ў дадзеным выпадку бяроза надзяляецца адмоўнымі якасцямі. Лічылася, што «бярозу нельга садзіць ля хаты, бо яна забірае сілы і здароўе, і можа нехта ў доме і памерці» [11, 274]. У замове, запісанай у в. Барталамееўская Рудня Чачэрскага раёна, у гаі стаіць труна, у якой ляжыць «мяртвец» (Ш. Е. Ф., 1913 г. н.). У чыстым полі за новымі варотамі (а ў Веткаўскім раёне— «за новымі цясовымі варотамі на сінім моры»), на лукамор’і стаіць бяроза, з-пад якой бягуць тры ручайкі («пад бярозай — краваць, а з-пад яе тры дарогі ляжыць і тры ручаі бяжыць» [6, № 497]). Паводле народных уяўленняў «ёсць вада жывая і мёртвая. Вада жывая, яна бяжыць і бяжыць» [11, 247]. Ніна Гаўрылаўна Сайкіна, 1930 г. н., з в. Старое Сяло Веткаўскага раёна, успамінала: «Калісь у нас была жывая вада… У ручайку была яна. Бывала, вочы баляць, пойдзем, памыем іх, дык і боль сунімаецца. А калі дзіця хварэе, абмыем яго ў лічэбнай вадзе, хвароба сыходзіць…» [11, 244-245]. Да падобнага ручая ідзе хворы, бо яго здароўе хочуць адабраць «чарадзей і чарадыха». Маці Гасподняя прапануе з аднаго ручайка вады выпіць, а з другога — на сябе выліць. А з нячыстай сілай яна будзе змагацца сама: «А я вызаву таго чарадзея і чарадыху на камні маём. Там іх буду секці і рубіць, каб назад здароўе аддаць…» (Гомельскі раён [6, № 498]). Як сцвярджае Л. М. Вінаградава, «хуткае цячэнне вады, па народных уяўленнях… садзейнічала выгнанню з жылой прасторы шкаданосных прадметаў, або тых, якімі ўжо не карыстаюцца» [12, 35]. У нашым выпадку вада з ручая садзейнічае выгнанню хваробы з чалавечага цела. Падкрэслім, што ў в. Гадзічава Гомельскага раёна, в. Юркавічы Веткаўскага раёна запісаны замовы, у якіх адбываюцца падобныя дзеянні. Толькі ў гэтых тэкстах Маць Гасподня прапануе заліваць вочы змею-чарадзею з трэцяга ручая, а потым на камні ўбіваць і на агні спальваць. Сама Маць Гасподня іх будзе знішчаць на калінавым мосце і кідаць у «агняную рэчку». Калі ж і гэтага будзе недастаткова, то «сам Гасподзь з неба сайдзёт, вас громам уб’е, маланкамі спаліць» [13, 56], «ветрам попел разнясе, даждзём места змые, на сіняе мора знясе» [6, № 497].
У замове «Ад прыстрэку (уроку)», запісанай у в. Кабанаўка Жлобінскага раёна, дзве крыніцы, што знаходзяцца «за гарамі, за марамі» [5, 276, № 931], павінны «спакусіць» хваробу, якую адсылаюць у іншасвет.
Акрамя замоў, у якіх МЦ з’яўляюцца мора, горы і поле, у гомельскай калекцыі вылучаюцца асобныя тэксты, дзе галоўным локусам выступае двор.
Звычайна вокны і дзверы ў доме існуюць для ўваходу ў хату або выхаду на двор. «У шэрагу рытуалаў і звычаяў двор выступае ў ролі медыятара як некаторая «сярэдняя» прастора, у якой сціраецца перашкода паміж «сваім» і «чужым» светам» [14, 129-130]. Менавіта ў такой якасці выступае двор у замове, запісанай у Рэчыцкім раёне. На яго нельга выйсці звычайным спосабам, дзеля гэтага прызначаны «гасподнія варата»: «Выхадзіла я на двор ні вакном, ні двярамі, а выхадзіла на двор я гасподнімі варатамі» [6, № 468]. У гэтым месцы з галоўным персанажам — хваробай — звязаны незвычайныя падзеі. Яна сядзіць у залатым крэслечку ў залатой загародачцы і чакае дапамогі. У двары ж адначасова знаходзяцца дзве супрацьлеглыя сілы. За спіной у хваробы стаяць «12 чарадзеяў-калдуноў і вераднікоў, етыя чарадзеі прыйшлі к няму не піць і гуляць, а прышлі к няму балезню і гора наказаць». З правага боку стаяла «мацер Божая, Ісуса Хрыста на руках дзяржала. Праваю ручкаю сыпнула, губкамі дунула, усіх чарадзеяў атагнала».
У некаторых тэкстах «пасярод двара стаіць верба. На той вербе залатая кара». Паводле народных уяўленняў, гэтае дрэва з’яўлялася аб’ектам «прыняцця» захворвання. З гэтай мэтай, напрыклад, «хворыя ліхаманкай падпярэзваліся саламяным перавяслам, а потым… ішлі да маладой вярбы і падпярэзвалі яе тым жа самым перавяслам, перадаваючы ёй з ім сваю хваробу» [8, 162]. Невыпадкова ў замове «тры дзявіцы» ліжуць кару вярбы і выгаворваюць хваробу: «там три дзевицы гуляли и етую кору лизали, а Лене ўсякие нарадки угаварали…» (Калінкавіцкі раён) [1, 150, № 234]. Што датычыць азначэння «залатая кара», то варта прыгадаць, што «золата як метал надзяляецца здольнасцю канцэнтраваць энергію, гэтая здольнасць павялічваецца па прычыне яго «высакароднай» прыроды (яно не схільна да карозіі)» [7, 143]. Залатая кара, на наш погляд, нібы па аналогіі, валодае магічнай сілай шкоднага ўздзеяння і таму забяспечвае трываласць гэтаму дрэву.
Як заўважае Т. А. Агапкіна, «міфалагічны цэнтр» апісваецца як сістэма локусаў і прыродных аб’ектаў, якія «ўпісаны» адзін у другі: у моры востраў, на востраве камень, на камені Хрістос (дзед, святой і інш.); на полі вярба, пад вярбой баба; у лесе хатка, у хатцы бабка, і г. д. Амаль у палове выпадкаў (больш за 40 %) локусы і прыродныя аб’екты, якія ўпамінаюцца ў складзе гэтага матыва, азначаюцца эпітэтамі» [12, 305].
На тэрыторыі Гомельшчыны таксама сустракаюцца тэксты, у якіх злучаны два локусы: мора і поле, мора і горы. Прывядзем для прыкладу адзін з тэкстаў, які насычаны і хрысціянскімі, і язычніцкімі персанажамі і вобразамі. Хвораму чалавеку дапамагаюць і Маць Прачыстая, якая «по сінему морю ходзіла, по чістому полю бродзіла, рабе божай здоровье носіла», і Баба Яга, якая сідзіць на камні пад вязам, што стаіць «на ціхом море, на акіяне, на остраве Буяне». Побач з Бабай Ягой, вобраз якой, як мяркуецца, «з’яўляецца канчатковай трансфармацыяй старажытнейшага вобраза багіні-маці, уладаркі свету, якая валодала лёсам людзей» [8, 48], стаіць царква, «дробным макам абсеена, жэлезнымі шыпамі абгарожэна». Да гэтай царквы прылятаў «змей-лютар» з мэтай пашкодзіць чалавеку, зламаўшы ахову царквы. Аднак «сіла апостолов не дапускала золотой крэст зняць і рабу божую (імя) укусіць». Замаўляючы таксама звяртаецца за дапамогай і да Госпада Бога, і да ўсіх святых святаў, да ўсіх святых апосталаў, да святога Міколы (М. В. В., 1939 г. н.).
Такім чынам, на невялікай колькасці прыкладаў замоў ад сурокаў мы паказалі, што матыў «Міфалагічны цэнтр…» — надзвычай распаўсюджаная з’ява ў мясцовых традыцыях і ў якасці яго выступаюць як першасныя, так і другасныя локусы.
Літаратура
1. Полесские заговоры (в записях 1970-1990 гг.) / Сост., подготовка текстов и коммент. Т. А. Агапкиной, Е. Е. Лсвкисвской, А. Л. Топоркова. — М.: Издательство «Индрик», 2003. (Традиционная духовная культура славян. Публикация текстов).
2. Кляус В. Л. Сюжетика заговорных текстов славян в сравнительном изучении. К постановке проблемы. — М.: ИМЛИ РАИ, «Наследие», 2000.
3. www.pagan.ru/t/totsvet0.html.
4. Вечнае: Фальклорна-этнаграфічная спадчына Веткаўскага раёна / Аўт. — уклад.: Ф. Штэйнер, В. C. ІІовак. — Гомель: УА «ГДУ імя Ф. Скарыны», 2003.
5. Замовы / Уклад., сістэм. тэкстаў, уступ, арт. і камент. Г. А. Барташэвіч; Гал. рэд. A. C. Фядосік. — Мн.: Павука і тэхніка, 1992.
6. Таямніцы замоўнага слова / Уклад., сістэм. тэкстаў, уступны арт., каментарыі і рэдаг. I. Ф. Штэйнсра, В. C. ІІовак. — Гомель: Беларускае Агснцтва навукова-тэхнічнай і дзелавой інфармацыі, 1997.
7. Словарь символов и знаков / Авт.-сост. II. II. Рогалевич. — Мн.: Харвсст, 2004.
8. Шапарова Н. С. Краткая энциклопедия славянской мифологии: Ок. 1000 статей /С. Шапарова. — М.: ООО «Издательство ACT»: ООО «Издательство Астрсль»: ООО «Русские словари», 2003.
9. Фальклорна-этнаграфічная і літаратурная спадчына Рэчыцкага расна / Уклад., сістэм., тэкст. праца, уступныя арт., рэдаг. I. Ф. Штэйнера, В. С. Повак. — Мн.: ЛМФ «Неман», 2002.
10. Щепанская Т. Б. Культура дороги в русской мифо ритуальной традиции XIX- XX вв. — М.: «Индрик», 2003.
11. Народная міфалогія Гомельшчыны: фальклорна-этнаграфічны зборнік.— Мн.: ЛМФ «Нёман», 2003.
12. Признаковое пространство культуры / Отв. ред. С. М.Толстая.— М.: «Индрик», 2002. («Библиотека Института славяноведения РАИ. 15»),
13. Роднае: Фальклорна-этнаграфічная і літаратурная спадчына Гомсльскага расна / Уклад., сістэм., тэкст. праца, уступныя арт., рэдаг. I. Ф. Штэйнера, В. С. Новак. — Мазыр: Белы вецер, 2000.
14. Славянская мифология: Энциклопедический словарь. — М.: Международные отношения, 2002.
Спіс скарачэнняў (інфарматараў)1
Дз. Н. 1., 1923 г. н. — Дземянкова Надзея Іванаўна, в. Патапаўка Буда-Кашалёўскага р-на.
М. В. В., 1939 г. н. — Мятліцкая Васіліса Васільеўна, в. Клімаўка Гомельскага р-на, раней пражывала ў г. Хойнікі.
Ш. Е. Ф., 1913 г. н. — Шарнова Ефрасіння Фёдараўна, в. Барталамееўская Рудня Чачэрскага р-на.
________________
1Выкарыстаны матэрыялы з фальклорнага архіва кафедры беларускай літаратуры Гомельскага дзяржуніверсітэта імя Ф. Скарыны.
Аўтар: Святлана Вяргеенка, г. Гомель
Крыніца: Комплекснае даследаванне фальклору і этнакультуры Палесся: матэрыялы II Міжнар. навук. фальклорна-этналінгвіст. канф., 14-15 крас. 2005 г., Мінск / рэдкал. Васіль Ліцьвінка (уклад.) [і інш.]. — Мн: Выд. цэнтр БДУ, 2006. — 338 с.
